بافت تاریخی شیراز به عنوان یکی از مهم‌ترین و کهن‌ترین مناطق شهری ایران، به واسطه موقعیت خاص و برخورداری از شرایط طبیعی مناسب، در طول دوره‌های مختلف تاریخی توسعه یافته و شکل گرفته است. این شهر در دوره‌های متعددی از تاریخ ایران، پایتخت سلسله‌های مختلف بوده و هر دوره با افزودن بناها و فضاهای شهری جدید، نقش خود را در شکل‌گیری هویت معماری و شهرسازی آن به‌خوبی ایفا کرده است.

در دوره دیلمیان (322 تا 372 قمری)، شیراز به پایتختی سلسله دیلمیان انتخاب شد. علی (عمادالدوله)، حسن (رکن‌الدوله) و عضدالدوله دیلمی از مهم‌ترین حکمرانان این دوره بودند که به توسعه شهری شیراز پرداختند. عضدالدوله، به خصوص، تأثیر بسزایی در آبادی شهر داشت و بناهایی نظیر شهرک «گرفناخسرو»، بازار طولانی، کاخی با کتابخانه‌ای غنی، بیمارستان عضدی، نخستین بنای بقعه علی بن حمزه (ع)، قنات رکن‌آبادی و بنای گهواره دید را بنا نهاد. برخی از این بناها همچنان پابرجا هستند و نشان‌دهنده برنامه‌ریزی دقیق و معماری هوشمندانه آن دوره می‌باشند.

در دوره اتابکان، شیراز همچنان پایتخت بود. در این زمان، بازسازی باروی شهر، ساخت تخت قراچه (باغ تخت کنونی)، چندین بازار، آب‌انبار، مدرسه، بیمارستان و کاروانسرا انجام گرفت. همچنین بنای بقعه حضرت شاهچراغ (ع) و آبش خاتون از جمله دیگر اقدامات این دوره محسوب می‌شوند. قنات زنگی و مسجد نو به عنوان آثار ماندگار این دوره همچنان نقش کلیدی در هویت شهری شیراز دارند.

در دوران آل اینجو و آل مظفر، شیراز بار دیگر به عنوان پایتخت انتخاب شد و بناهای مهمی مانند بازسازی باروی شهر، بنای کاخی در صحرای جعفرآباد، مدرسه مسعودیه و بنای خدای‌خانه در صحن مسجد جامع عتیق به مجموعه بناهای شهر اضافه شدند. همچنین، بازسازی بقعه شاهچراغ توسط ملکه تاشی خاتون و ساخت آرامگاه شاه شجاع از دیگر اقدامات شهری مهم این دوره بود.

دوره زندیه، به ویژه با حکمرانی کریم خان زند (1164 تا 1193 قمری)، نقطه عطفی در تاریخ شهرسازی شیراز محسوب می‌شود. کریم خان با انتخاب شیراز به عنوان پایتخت خود، توجه ویژه‌ای به آبادانی شهر داشت و بسیاری از زیرساخت‌ها و بناهای عمومی را توسعه داد. از جمله اقدامات برجسته وی می‌توان به ساخت بازار وکیل، مسجد وکیل، حمام وکیل، آب‌انبارهای وکیل، ارگ کریم‌خانی و ساختمان کلاه فرنگی (موزه پارس) اشاره کرد. کریم خان همچنین با احیای مزار شاعران و بزرگان شیراز و رساندن آب رکن‌آباد به شهر، باغ‌های سرسبزی در شیراز پدید آورد که تأثیر زیادی بر زیبایی و رفاه شهری داشت.

القاب و عناوین شیراز از سده ششم هجری قمری به بعد نیز نشان‌دهنده جایگاه ویژه این شهر در تاریخ و فرهنگ ایران است. عناوینی مانند «مملکت سلیمان»،«ملک سلیمان»، «دارالملک»، «دارالعلم» و «دارالفضل»، در کنار القاب ادبی و فرهنگی همچون «شهر شاعران»، «شهر گل و بلبل»، «مدفن سعدی» و «تربت حافظ» بیانگر این است که شیراز نه تنها به عنوان مرکز قدرت سیاسی، بلکه به عنوان یک مرکز فرهنگی و ادبی در تاریخ ایران شناخته شده است.

امروزه، شیراز با عنوان «پایتخت فرهنگی ایران» و «دومین شهر ادبی جهان» همچنان به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تاریخی، فرهنگی و گردشگری ایران شناخته می‌شود. این شهر با میراث تاریخی ارزشمند خود، نقشی کلیدی در جذب گردشگران داخلی و خارجی دارد و حفاظت و احیای بافت تاریخی آن از اهمیت زیادی در توسعه شهری و حفظ هویت فرهنگی برخوردار است.

• درگاه اینترنتی شهرداری شیراز: https://shiraz.ir
• درگاه اینترنتی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس: https://fars.mcth.ir

 

بافت تاریخی شهر تبریز، یکی از ارزشمندترین میراث‌های شهرسازی ایران، تجلی‌گاه هویت و تاریخ غنی این کهن‌شهر است. این بافت که عمدتاً در محدوده حصار نجف قلی خانی قرار دارد، شامل مجموعه‌ای متنوع از عناصر شهری، بناهای تاریخی و فضاهای عمومی است که هر یک بیانگر بخشی از تاریخ پرفراز و نشیب تبریز می‌باشند.

حصار نجف قلی خانی، که پس از زلزله سال 1193 هجری قمری ساخته شد، محدوده اصلی بافت تاریخی تبریز را مشخص می‌کند. این محدوده در برگیرنده محله‌های تاریخی مهمی چون راسته کوچه، شهناز، تربیت، نوبر، خیابان و دوه چی است. هر یک از این محله‌ها دارای ویژگی‌های منحصر به فرد معماری و شهرسازی هستند که بیانگر شیوه زندگی و ساختار اجتماعی-اقتصادی دوره‌های مختلف تاریخی می‌باشند.

مهم‌ترین عنصر بافت تاریخی تبریز، بازار تاریخی این شهر است که به عنوان یکی از بزرگ‌ترین بازارهای سرپوشیده جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. این بازار نه تنها یک مرکز تجاری، بلکه یک فضای شهری چندعملکردی است که نقش مهمی در ساختار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی شهر ایفا می‌کند. معماری پیچیده و شبکه‌ای بازار تبریز، با راسته‌ها، تیمچه‌ها و سراهای متعدد، نمونه‌ای بی‌نظیر از شهرسازی سنتی ایرانی-اسلامی است. در کنار بازار، بناهای تاریخی متعددی در بافت قدیمی تبریز وجود دارند که هر یک نمایانگر دوره‌ای از تاریخ معماری و شهرسازی ایران هستند. مسجد کبود با کاشی‌کاری‌های منحصر به فردش، ارگ علیشاه به عنوان نمادی از معماری ایلخانی، و مسجد جامع تبریز از جمله این بناها هستند.

شبکه معابر در بافت تاریخی تبریز، با کوچه‌های باریک، نمونه‌ای از شهرسازی ارگانیک است که متناسب با اقلیم و شرایط اجتماعی-فرهنگی شکل گرفته است. این ساختار نه تنها به لحاظ زیبایی‌شناختی ارزشمند است، بلکه از نظر اقلیمی نیز کارآمد بوده و به حفظ حریم خصوصی ساکنان کمک می‌کرده است.

علی‌رغم آسیب‌های وارده به بافت تاریخی تبریز در طول زمان، چه از طریق حوادث طبیعی مانند زلزله و چه به واسطه توسعه‌های شهری نامتناسب، این بافت همچنان یکی از مهم‌ترین دارایی‌های فرهنگی و تاریخی شهر محسوب می‌شود. 

• درگاه اینترنتی شهرداری تبریز: https://tabriz.ir
• درگاه اینترنتی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان آذربایجان شرقی: https://eachto.ir