ورزنه، شهری تاریخی در استان اصفهان، به دلیل آثار باستانی و قدمت غنی‌اش شناخته شده است. این شهر که از گذشته‌های دور جزء مناطق پرجمعیت و مهم دشت اصفهان بوده، دارای ابنیه و بناهای تاریخی متعددی است که بیانگر تاریخ پر فراز و نشیب این دیار هستند. پل قدیمی ورزنه که بر رودخانه زاینده‌رود احداث شده، یکی از نمونه‌های معماری کهن ایرانی با ده دهانه است. علاوه بر پل، از جمله دیگر آثار باستانی ورزنه می‌توان به مسجد جامع، رباط شاه‌عباسی، کاروانسراها، بادگیرهای قدیمی، آب‌انبارها، برج‌ها و کبوترخانه‌ها، قلعه‌ها، آسیاب‌های آبی و آرامگاه امامزاده شاه زین‌العابدین اشاره کرد.

این شهر در تاریخ، همچنین به دلیل موقعیت استراتژیکش میان راه‌های مهم اصفهان-یزد نیز اهمیت داشته است. در سفرنامه‌های مشهور پطرس گیلانتز و ماکسیم سیرو، به راه‌های باستانی و مسیرهای دشواری که از ورزنه به یزد و دیگر نواحی می‌گذشتند، اشاره شده است. گیلانتز در گزارشی در سال 1135 هجری، این شهر را “قصبه‌ای بزرگ در دشت اصفهان” معرفی می‌کند که محل توقف مرداب گاوخونی بوده و به دلیل داشتن بادگیرهای متعدد و خانه‌های مسدود، سازگار با آب‌وهوای خشک و کویری طراحی شده است. ماکسیم سیرو نیز به دو راه تاریخی که از ورزنه عبور می‌کردند اشاره می‌کند؛ یکی از مسیرها به دلیل خشکی فراوان، تنها دارای یک چاه بوده و دیگری راهی بود که در مواقع ضروری، از جمله تاخت‌وتازهای نظامی، مورد استفاده قرار می‌گرفت و به یزد می‌رسید.

همچنین، ورزنه به‌خاطر قرارگیری در مسیر حملات افغان‌ها، به ویژه در سال 1722 میلادی، دچار آسیب شد. در کتاب “سقوط اصفهان” اشاره شده که محمدخان، پسر میرویس افغانی، در اول مارس همان سال به ورزنه رسید و آن را به عنوان یکی از نقاط استراتژیک در راه اصفهان-یزد تصرف کرد. این شهر، با دارا بودن تاریخی غنی و آثار باستانی و جغرافیایی برجسته، همچنان از مقاصد مهم گردشگری در استان اصفهان به شمار می‌آید.

• درگاه اینترنتی شهرداری ورزنه: https://varzaneh.ir
• درگاه اینترنتی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اصفهان: https://isfahan.mcth.ir

نطنز، باغ‌شهری تاریخی در شمال شرقی استان اصفهان و در دامنه رشته‌کوه کرکس است. این شهر به دلیل آب‌وهوای مطبوع و باغ‌های فراوان از دیرباز به نام “نطن” یا “نطین”، به معنای مکانی خوش آب‌وهوا شناخته می‌شده که بعدها به “نطنز” تغییر یافته است. نام نطنز از ترکیب واژه‌های اوستایی “نا” و “تنج” به‌معنی شهری با آب‌های فراوان و نه چندان گسترده ساخته شده است. قدمت این شهر به دوران پیش از اسلام می‌رسد و در طول تاریخ به عنوان زادگاه مشاهیر و دانشمندان و عرفای بسیاری مانند علامه مجلسی شناخته شده است.

نطنز آثار تاریخی و جاذبه‌های گردشگری بسیاری را در خود جای داده است؛ از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به مسجد جامع و آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصد نطنزی، آتشکده ساسانی، بنای تاریخی گنبد باز، کاروانسرای میر ابوالمعالی یا قلعه کوهاب، مسجد میر، امامزاده شاه سلطان حسین (ع)، شربت‌خانه یا بنای چهار صفه، حمام افوشته، کاخ عباس‌آباد، عمارت تاج‌آباد، پارک سرچشمه سرابان، حسینیه‌های تاریخی و موزه باستان‌شناسی اشاره کرد.

• درگاه اینترنتی شهرداری نطنز: https://natanz.ir
• درگاه اینترنتی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان نطنز: http://natanzcth.ir

شهر گناباد، یکی از مناطق باستانی و کهن ایران است که در شاهنامه فردوسی نیز بارها با نام‌های کنابد، جنابد و گنابد از آن یاد شده است. این شهر و به‌ویژه منطقه زیبد، محل جنگ‌های اسطوره‌ای میان توران و ایران دانسته شده است. در شاهنامه، مدفن پیران ویسه، وزیر افراسیاب، در گناباد ذکر شده که به روایتی هنوز هم در این شهر قرار دارد.

در سفرنامه ناصرخسرو نیز به بخش کوهستانی کاخک و روستای کلات گناباد اشاره شده است. او از کوهپایه‌های قهستان و درختان پسته کوهی در این ناحیه سخن گفته است. همچنین، در کتاب “تاریخ حافظ ابرو” آمده که گناباد در سده‌های ۸ و ۹ قمری مرکز ولایت قهستان بوده و از ولایات مهم خراسان به شمار می‌آمده است.

گناباد از نظر تاریخی، شاهد سه رویداد برجسته پیش از اسلام بوده است: نخست، جنگ دوازده‌رخ؛ دوم، فرار یزدگرد سوم به گناباد و ساخت قلعه زیبد و ایوان درب صوفه؛ و سوم، حرکت بهرام‌شاه در این منطقه. این شهر همچنین در دوره اسلامی نقش کلیدی در مبارزات تاریخی علیه اسماعیلیان داشته و جنگ‌های موسوم به ملاحده در قلعه‌های اسماعیلی این منطقه و قاین روی داده است.

گناباد به دلیل آب‌انبارهای تاریخی‌اش نیز شهرت دارد. آب‌انبارهای بزرگی که در گذشته، منبع تأمین آب خنک برای مردم شهر بودند. یکی از معروف‌ترین این آب‌انبارها، آب‌انبار حسینیه گناباد، در خیابان سعدی قرار داشت که تا سال ۱۳۶۳ همچنان مورد استفاده بود. این آب‌انبار در زمستان با برف و یخ پر می‌شد و در تابستان‌ها آب سرد و خنک به مردم ارائه می‌داد و به آن “یخچال خانه” نیز می‌گفتند، به طوری که در تابستان‌های قدیم حتی به مردم یخ هم می‌فروختند.

گناباد از دیدگاه تاریخی و فرهنگی، با برخورداری از قلعه‌های باستانی، آب‌انبارهای عظیم و یادگارهای اسطوره‌ای و اسلامی، یکی از شهرهای ارزشمند و دارای اهمیت در تاریخ ایران محسوب می‌شود.

• درگاه اینترنتی شهرداری گناباد: http://www.shahrdari-gonabad.ir
• درگاه اینترنتی اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان گناباد: https://gonabad.razavichto.ir

شهر زواره، از کهن‌ترین شهرهای ایران است که قدمت آن به پیش از اسلام می‌رسد و گفته می‌شود بخشی از بقایای *هفت شهر لیلاز* باشد. نام این شهر برگرفته از نام زواره، برادر رستم، در شاهنامه است. زواره به دلیل داشتن بناهای تاریخی متعدد و معماری ایرانی اصیل، از نظر فرهنگی و تاریخی ارزشمند است. بخش مرکزی شهر دارای معماری گلی و سنتی ایرانی است که نمادی از سبک‌های قدیمی معماری ایران به‌شمار می‌آید.

از جاذبه‌های برجسته زواره می‌توان به مسجد جامع چهار ایوانی (قدیمی‌ترین مسجد چهار ایوانی کشور با بیش از هزار سال قدمت)، مناره مسجد امام حسن مجتبی (مسجد پامنار)، قلعه سنگ بست، و خانه‌های چهار صفه‌ای اشاره کرد. این آثار نشان از اهمیت زواره در دوران اسلامی دارد، به‌خصوص با توجه به اینکه مسجد جامع آن در دوره سلجوقیان بنا شده است.

زورخانه، آب‌انبار، مدرسه علمیه، حمام، بازارچه، و برج و باروهای تاریخی از دیگر آثار این شهر هستند. قلعه سنگ‌بست زواره که از بزرگ‌ترین و مستحکم‌ترین قلعه‌های ایران به‌شمار می‌رود، در قرن پنجم توسط ابوعلی دهدار از مقربان حسن صباح ساخته شد و نمونه‌ای از قلعه‌های چهار صفه‌ای و دوطبقه است.

ملکه سابق ایران، فرح دیبا، در سال ۱۳۵۵ در سفری به شهرهای کویری ایران از زواره و آثار تاریخی آن بازدید کرد. همچنین، زواره به دلیل داشتن چشم‌اندازهای کویری زیبا، شترداری به روش سنتی، و معادن نمک، طلا، سرب و نفت مورد توجه است.

با جمعیتی حدود ده هزار نفر، بسیاری از اهالی زواره در شهرهای دیگر ایران از جمله کاشان، تهران، و اصفهان زندگی می‌کنند. مراسم سنتی محرم و صفر با شکوه خاصی در حسینیه‌های بزرگ و کوچک زواره برگزار می‌شود. کشاورزی در زواره نیز مهم است، هرچند به دلیل خشکسالی، زمین‌های کشاورزی این منطقه دچار رکود شده‌اند. زواره همچنین در زمینه‌های هنری و صنایع‌دستی، مانند سفالگری، کوزه‌گری، آهنگری، قالی‌بافی، و کارگاه‌های آجرپزی شهرت دارد و این صنایع به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی زواره مورد توجه قرار گرفته‌اند.

• درگاه شهرداری زواره: https://shahrdari-zavareh.ir
• درگاه اینترنتی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان: https://isfahan.mcth.ir

شهر خوانسار، با پیشینه‌ای غنی و تاریخی، از دیرباز محل سکونت اقوام مختلف و مرکزی مهم در تاریخ ایران بوده است. یکی از جالب‌ترین روایات این شهر، مهاجرت گروهی از یهودیان به این منطقه در زمان کوروش بزرگ است. اسنادی که نشان‌دهنده حضور یهودیان مهاجر در محله‌ای به نام شهرک – جهودا (یا جیدا) هستند، اکنون در همدان نگهداری می‌شوند. یهودیان این محله را تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷ ترک کردند، اما این اسناد همچنان شاهدی بر قدمت تاریخی و تنوع فرهنگی خوانسار هستند.

آثار باستانی همچون آتشکده تیر و معبد هیکل در کوه تیر، نشان از سابقه خوانسار در دوره پیش از اسلام دارند. همچنین سنگ قبری با خط پهلوی در روستای قودجان یافت شده که نشانه‌ای دیگر از اهمیت این منطقه در دوران باستان است. برخی منابع تاریخی قدمت این شهر را تا زمان اسکندر مقدونی نیز پی می‌گیرند؛ گفته می‌شود که اسکندر هنگام حرکت به سمت اصفهان از این محل عبور کرده است و میدان جنگی میان او و داریوش سوم در نزدیکی خوانسار اتفاق افتاده است.

در دوران پس از اسلام، خوانسار تحت حاکمیت حکومت‌های مختلفی از جمله امویان، عباسیان، طاهریان، و صفاریان قرار گرفت. حملات مغولان و سپس تاخت و تازهای تیمور لنگ نیز آسیب‌های جدی به این ناحیه وارد کرد. با این حال، در دوران صفوی خوانسار به مرکزی علمی، ادبی، و صنعتی مهم تبدیل شد. هنرهایی چون قالی‌بافی، قاشق‌تراشی، و گیوه‌دوزی در این دوران رونق یافتند و احداث مدرسه مریم بیگم صفوی به توسعه فرهنگی شهر کمک شایانی کرد.

از وقایع دیگر تاریخی، کوچ اجباری برخی از اعراب خراسان به خوانسار به فرمان نادرشاه و ایجاد محله‌ای به نام دهستان عربستان یا کوهسار در شرق شهر است. همچنین در دوران صفویه، مردم خوانسار با لشکر افغان‌ها توافق کردند که به شهر وارد نشوند و در عوض کتاب‌ها و نسخه‌های علمی ارزشمند را، از جمله قرآن پاسنگی، به آنها دادند.

در دوران قاجار نیز خوانسار اهمیت خاصی داشت و برخی از حاکمان این دوره که سابقه وزارت داشتند، به حکومت این شهر منصوب شدند.