تهران

بافت تاریخی تهران در دوره‌های مختلف تاریخی با تغییرات بسیاری مواجه بوده و هویت شهر تحت تأثیر رویدادهای گوناگون شکل گرفته است. در دوران صفویه، تهران که تا آن زمان تنها یک قریه کوچک بود، به دلیل نزدیکی به آرامگاه حضرت عبدالعظیم و وجود باغ‌ها و منابع آبی فراوان مورد توجه شاه تهماسب صفوی قرار گرفت. این توجه باعث شد که شاه دستور ساخت حصاری بزرگ با ۱۱۴ برج را صادر کند که از تهران در برابر تهدیدات خارجی محافظت کند. این دوره اولین دوره‌ای بود که بناهایی رسمی مانند مدرسه، حمام و تکیه در شهر ساخته شدند و تهران به تدریج به شهری با اهمیت تبدیل شد.

در دوران زندیه و افشار، تهران همچنان یک قریه باقی ماند و تغییرات چندانی به خود ندید. کریم‌خان زند پس از شکست افغان‌ها، اقدام به کشیدن حصاری در اطراف تهران کرد، اما شهر همچنان در مقایسه با دیگر شهرهای بزرگ ایران، رشد کمی داشت. دوران نادرشاه افشار نیز تأثیر عمده‌ای بر بافت شهر نداشت، جز اینکه برخی محلات در اطراف حصار شکل گرفتند.

با انتخاب تهران به عنوان پایتخت توسط آقا محمدخان قاجار، این شهر وارد مرحله جدیدی از توسعه شد. در این دوره، بناهای مهمی همچون کاخ گلستان، ارگ سلطنتی و بازار تهران ساخته شدند که نقش مهمی در توسعه اقتصادی و فرهنگی شهر داشتند. بازار تهران به‌ویژه به عنوان مرکز تجاری و اقتصادی شهر گسترش یافت. در این دوران، تهران از چهار محله قدیمی شامل: سنگلج، اودلاجان (عودلاجان)، بازار و چاله‌میدان تشکیل شده بود که هر یک نمایانگر بخش‌هایی از هویت اجتماعی و فرهنگی شهر بودند. در زمان ناصرالدین شاه، توسعه شهری با ساخت محله‌های جدید ادامه یافت. محلاتی مانند ارگ، چاله حصار، خانی‌آباد، جوادیه، قنات‌آباد، پاچنار، پامنار، یافت‌آباد، گار ماشین، گود زنبورک‌خانه، صابون‌پزخانه، گود عرب‌ها و دروازه قزوین به تدریج به شهر افزوده شدند.

دوران ناصرالدین شاه قاجار، با ساخت یک حصار جدید با 12 دروازه و برج و بارو، تهران را به سمت مدرنیزاسیون سوق داد. در این زمان، علاوه بر گسترش بافت شهری، خیابان‌های جدید و مراکز عمومی و مذهبی متعددی ساخته شدند که به هویت تهران افزودند. از جمله خیابان‌های مهم این دوره می‌توان به خیابان لاله‌زار، شاه‌آباد، استانبول، علاءالدوله (فردوسی)، خیابان لختی (سعدی)، واگن‌خانه (اکباتان)، عین‌الدوله (ایران)، دوشان‌تپه (ژاله)، نظامیه (بهارستان) و دروازه شمیران اشاره کرد. این خیابان‌ها مراکز مهمی برای تعاملات اجتماعی و فرهنگی بودند و نقش کلیدی در توسعه شهر داشتند.

با ورود به دوران پهلوی، بافت تاریخی تهران به شدت تحت تأثیر برنامه‌های مدرنیزاسیون قرار گرفت. تخریب حصار ناصری و خیابان‌کشی‌های جدید باعث شد بسیاری از بخش‌های تاریخی تهران از بین بروند و شهر به سمت توسعه سریع به سمت شمال و جنوب حرکت کند. با این حال، برخی از بناها و محلات قدیمی همچون دولت، سنگلج، اودلاجان و چاله‌میدان همچنان باقی ماندند و بخش‌هایی از تاریخ و فرهنگ تهران را نمایان می‌کنند. در این دوره نیز محله‌های جدیدتری همچون تهران‌پارس، تهران نو، نارمک، کن، فرحزاد، طرشت، نظام‌آباد و حسن‌آباد به تدریج به شهر افزوده شدند.

در دوران معاصر و پس از انقلاب اسلامی، تهران دچار توسعه ناموزون شد. افزایش مهاجرت به شهر و رشد جمعیت باعث شد که بسیاری از محلات جدید در مناطق حاشیه‌ای و همچنین در شمال و جنوب شهر شکل بگیرند. محلاتی همچون شهر ری، تجریش، بریانک، نازی‌آباد، کوی سیزده آبان، دولت‌آباد و کیان‌شهر از جمله محلاتی هستند که با گسترش تهران در دوره معاصر شکل گرفته‌اند. با وجود توسعه سریع و نامتوازن، تلاش‌هایی برای حفظ بافت تاریخی تهران صورت گرفته است. به عنوان مثال، کاخ گلستان و بازار تهران همچنان به عنوان میراثی از دوران قاجار حفظ شده‌اند و محله‌های قدیمی مانند سنگلج و اودلاجان نیز در برنامه‌های احیای شهری قرار دارند.

در نهایت، بافت تاریخی تهران بازتاب تاریخ چندین دوره تاریخی است که هر کدام از این دوره‌ها نقشی در شکل‌گیری هویت کنونی شهر ایفا کرده‌اند. از دوره صفویه و ساخت حصارهای اولیه تا دوران پهلوی و مدرنیزاسیون سریع، تهران همواره در حال تغییر و تحول بوده است، اما محلات قدیمی و بناهای تاریخی همچنان بخشی از حافظه فرهنگی این شهر را تشکیل می‌دهند و یادآور روزگارانی هستند که تهران به عنوان پایتختی کوچک آغاز به رشد کرد.

• درگاه شهرداری تهران: https://www.tehran.ir
• درگاه اینترنتی مدیریت بافت و بناهای تاریخی: https://historicalplaces.ir/fa
• اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان تهران: https://tehran.mcth.ir